28 marca 2024

Obciążenie udziału w spółce z o.o. zastawem lub użytkowaniem – co mówi prawo handlowe?

W świetle przepisów Kodeksu spółek handlowych nie budzi wątpliwości, że dopuszczalne jest obciążenie udziału prawem zastawu lub użytkowaniem. Wskazuje na to wyraźnie art. 187 k.s.h., do zastawu odnoszą się również art. 180 i 182 § 1 k.s.h.

Zastaw i użytkowanie jako narzędzia w ręku wspólnika

Oddanie udziału w użytkowanie i ustanowienie na nim zastawu różnią się nie tylko konstrukcją prawną, lecz odmiennymi funkcjami gospodarczymi. Zastawienie udziału ma na celu zabezpieczenie wierzytelności zastawnika względem zastawcy (w tym wypadku: udziałowca). Chodzi tu przede wszystkim o zabezpieczenie kredytu bankowego lub każdego rodzaju pożyczki udzielonej wspólnikowi spółki z o.o.

W sytuacji oddania udziału w użytkowanie wspólnik nie jest zainteresowany osobistym i bezpośrednim wykonywaniem swych praw udziałowych, jednak nie jest również skłonny do pozbycia się udziału. Tym samym nie sprzedaje go, lecz zachowując status wspólnika i nie pogarszając swej pozycji w spółce, decyduje się na ustanowienie użytkowania. Użytkownik otrzymuje możliwość wykonywania oddanych mu przez wspólnika praw udziałowych w zamian za określony w umowie o oddanie udziału w użytkowanie czynsz. Oczywiście wspólnik cały czas pozostaje właścicielem praw udziałowych, analogicznie do ustanowienia użytkowania rzeczy – przedmiotów materialnych.

Odnosząc się do wymogów formalnych, w postanowieniu z 21 marca 2004 r., III CK 429/02, Sąd Najwyższy wskazał, że jeśli na udziale ustanowiony został zastaw rejestrowy, konieczne jest zachowanie przewidzianej w art. 180 k.s.h. formy pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami. Jednakże w ówczesnej doktrynie pojawił się pogląd, że konieczne jest odwołanie się do treści art. 3 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, a zatem wystarczające będzie skorzystanie ze zwykłej formy pisemnej. Art.3 ustawy o zastawie rejestrowym w aktualnym brzmieniu stwierdza wyraźnie, że do ustanowienia zastawu rejestrowego na prawach nie stosuje się przepisów o szczególnej formie pisemnej (zatem np. z datą pewną lub podpisem notarialnie poświadczonym).

Użytkowanie i zastaw na udziale a „rozszczepienie” praw udziałowych

W zasadzie sytuacje, gdy poszczególne prawa związane z udziałem w spółce z o.o. wykonują różne osoby nie powinny mieć miejsca. Mimo to, z istoty zastawu i użytkowania jako ograniczonych praw rzeczowych – praw na rzeczy cudzej – wynika swoiste „rozdzielenie” wykonywania praw udziałowych między wspólnika i użytkownika jego udziału bądź wspólnika- zastawcę i zastawnika. W jaki sposób przebiega ten podział pozostaje przedmiotem sporów w polskiej doktrynie prawa spółek.
We wciąż aktualnym wyroku z 28 września 1999 r. Sąd Najwyższy wskazał, że po ustanowieniu zastawu na udziale w spółce z o.o. prawo do brania udziału w zgromadzeniu wspólników oraz głosowania przysługuje nadal wspólnikowi – zastawcy. Sąd podkreślił też, że ze względu na swój związek z udziałem, prawo głosu nie może być oderwane od reszty praw udziałowych i stać się samodzielnym przedmiotem obrotu prawnego.
Weiss i Szumański przypominają, że większość nauki uznaje, że zastawnikowi przysługuje prawo poboru dywidendy, do którego można dołączyć umowny obowiązek zaliczania jej na poczet zabezpieczonej zastawem wierzytelności (art. 319 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.). Również użytkownik będzie cieszył się prawem do udziału w zysku spółki jako prawem pobierania pożytków z oddanego w użytkowanie udziału, znów analogicznie do pożytków rzeczy (art. 252 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.).

Art. 187 § 2 k.s.h. wskazuje, że zarówno zastawnik jak i użytkownik mogą wykonywać prawo głosu na zgromadzeniu wspólników jedynie gdy umowa spółki to przewiduje. Wobec tego nie jest dopuszczalne wywodzenie prawa głosu zastawnika lub użytkownika z samej natury prawa zastawu albo użytkowania. W każdym przypadku niezbędne jest wyraźne upoważnienie umieszczone w tekście umowy spółki. Jeśli umowa takie prawo przewiduje, to dla zapewnienia realnej możliwości jego wykonywania niezbędne jest przypisanie zastawnikowi i użytkownikowi również innych praw udziałowych o charakterze instrumentalnym. Chodzi tu przede wszystkim o prawo brania udziału w zgromadzeniu wspólników oraz do zasięgania informacji o spółce (być może nie zawsze w pełnym zakresie).
Weiss i Szumański podkreślają, że pozostałe prawa udziałowe pozostają w wyłącznej gestii będącego właścicielem użytkowanego udziału lub zastawcą wspólnika. Chodzi tu m.in. o związane z podwyższeniem kapitału zakładowego prawo pierwszeństwa objęcia nowych udziałów spółki oraz prawo do udziału w jej masie likwidacyjnej.

Prawne znaczenie udziału w spółce z o.o. dla wspólników

Na podstawie:

W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Prawo spółek, C.H. Beck, Warszawa 2014.